zeltak

Historia

        Oso saila da herri zeltak Europa okzidentalean eta zentralean sartu ziren lehengo talde indeouropear zirela dezberdintzen, baina, seguruena italikoekin eta ilieokin batera Urnas Kanpko Kultura azkarrean eta handiaren zabalkuntza jardun zuten K.a XIII.mendean Europa okzidentalean. Zeltak, Rodanoko eskuieneko margenatik jaitzi ziren eta Languedoc, Katalunia eta Ebroren baxuko harana okupatu zuten. Zelten beste expanzioa Belgikaratnz eta hegoalde britanikorantz izan zen.

        Julio Cesarrek Galiaren konkistan zelten aurka borrokatu zen eta denborarekin erromatarrak berain dominu britanikoak eta iberikoak kendu zizkieten. Antzinako Inperio Erromotarren (K.o. 476) azkenaldian zeltak ipar-ekialdearen Frantzia, Irlanda, Galia eta Eskoziako zenbait inguru bakarrik okupaturik zuten. Erdi Aroan zehar berain botere indartu egin zuten Eskozian eta Ingalaterrara zabaltzeko ahaleginak egin zituzten.

        K.a. VIII. mendetik aurrera zeltak ilioekin batera Hallstatt-ren kultura jardun zuten, Penintsula Iberiaren barualdetik zabaldu ziren garai honetan. K.a. VI. mendean iberoekin konpartitu zuten ipar-ekialde iberikoa.

        Zelta kontinentalak K.a. IV.mendeam, Tele-ren kultura inauguratu zuten. Aro honetan, Frantiaren (Galia) iparraldea eta zentrua, Italiaren iparraldea eta irla britainiekoen parte gehiena okupatu zuten. Balkanetik zabaldu zirenan Asiako eskualde bat hartu zuten eta hau Galatia bezala esagutuko zen. Garai honetan estruktura fortifikatuak eraiki ziren, eta komertziako zentruak eta politikoak bezala erabiltzen zuten. Garai honetan ere zelten artean druismoa zabaltzen da zelten artean. Hauek ez uten harri tenpluak eta arkeologiari dagokionez ez dago inolako loturik druidismo Stonenhenge-arekin. Zeltak iberiarrak druismoaren fenomenoa ez zuten ezagutu, baina Espainian hondar megalitiko asko daude.

        II.mendeam zeltak germanetarren prezio militar handia eduki zuten Iparraldetik eta beranduago, erromatarrena Hegoaldetik. Hamarraldi gutxietan Galia oso erromatarrek konkistatu zuten. Britaina Handian erromatarren prensentzia oso gutxikoa izan zen, ondorioz irla honetako zelten hizkuntza bizirik irautea baimendu zuen.

        Oraindik k.a.VII. Mendean agian zelten azken zabalkuntza izango zen: Caledonia inbaditu zuten, gero regio hori Eskozia deituko zen.

        Zelten herriak eta kultura presentzia handia eduki zuten, Leabhar Ghabghála Éren, Penintularen ipar-ekialdean, gaur egun Galizia, Portugalen iparraldea eta okzidenteko partea Asturias eta Leon direnak.

Kultura

Hizkuntza: Zelten hizkuntza gaur egun antzinako dokunentuetan bakarrik existitzen da. Hizkuntza Penintsulara Galiako zelten inmigranteak ekarri zuten eta zentruko eta iparraldeko lekuetan hitz egiten zen.

Portugalen lusitanismoa hitz egiten da. Izan daiteke hizkuntza hori zeltikoaren dialekto bat izan daitekela edo beste zeltal hizkuntza desbernia izatea.

Zeltiberoa K.a. 400. mendetik aurrera hitz egiten da, Heródoto Keltoiek Herkuesen zutabeen beste aldean bizi zirela ezan zuenean eta hauek dokumentu erromatarretan eta greketan aipatzen zire. K.a. III. Mendean. Azkenean erromatarrek zeltiberoak menderatu zuten K.a. 49 mendearen ondoren eta zeltiberoen hizkuntza latina izatera psatu zen, baina garai kristauaraino iraundu zuen.

Euskera Iberiako perromaniko hizkuntza bakarrena izan da bizirik irundu duena. Gaur egun Eukal Autonomia Komunitatea, leku zeltiberikoa zen eta Navarra euskerikoa izango zen. Euskeran zelten zenbait hitz daude.

Hizkuntza zeltiberoa zeltaren familakoa da. Antzinako ezaugarriak erakusten ditu, goidilektoa bezala, “kw” originala gorde igin du.

Zeltiberoa alfabeto batean idatzi zuten eta honek penintsulako beste hizkuntza perromanikoak idazteko erabili zen.

Zeltiberikoaren extinzioa ez zuen amaiera heman Penintsulako zelten hizkuntzen historia. V. Eta VI. mendeetan Erromako Inperioaren jauziaren ondoren, zelta britainarra hitz egiten zuten batzuk Britaina Handiren Hegoaldetik ihes egin zuten agosajoneko inbasoreengatik. Gehienak Armonika, Galian, ( Bretaina modernoa) instalatu ziren, baina gutxi batzuk Galiziara heldu ziren, bertan bere hiazkuntza bizi iraundu zuen eta beste hizkuntza moderno batzuetan transformatu ziren.

Erlijioa: Erelijioa ez da oso ezaguna eta berreraikitzeko datuak oso eskasak eta ez ain baliotsuak dira.

Kultua druiden kargu zegoen eta hauek ere gaztaroak hezitzaileak ziren.

Zeltek politeistak ziren. Kultuak mendieekin, basoekin eta urekin, hau izen desberniak jartzen zituzten, errelazionaturik zeuden denbora askotan. Hauek ziren jainkoak eta jainkosak: Vosgos jainko, Ardenas jainkosa, Dumias jainkoa; ibaien eta iturrien jainkotasunak: Sequana (Serenako iturria) eta Nemausis (Nimeseko iturria).

Geroago jainkotasun handiei kultua edukitzen hasi ziren: Teutates, tribuen babeslea eta gudaren jainkoa zen; Taranis, izpiaren, ekaitzaren eta zeruaren jainkoa zen, Thor-rekin erlazionatuta zegoen, zeren eta, izpien eta trumoien jainkoa zelako eta erromatarrak Jupiterrekin antzematen zuten; Esus, gerraren eta aberearen jainkoa, odolki jainkoa; Belenus, artearen jainkoa, beraren homenes Beltaine izeneko jai egiten zuten, bere izena argitxu eta distiratxu esan nahi duela uste dute, baina beste batzuk Beltaine-ko jairaren su handiarekin irudikatzen dute. Cernummos, loguraren eta heriotzaren jainkoa, Pluton bezala.

        Beraien alboan jainkosak zeuden: Rosmela Teutates elakartuta; Belisma, suen arten jainkosa, Minerva-rekin alkartuta; Epona, nekazaritzaen ugaritasunaren jainkosa, Ceres-ekin elkartua.

Zeltak jankoak gain heroiak ere zituzten: Manannan, Tuatha Dé Danann -en integratuta zegoen. Azti ahaduna zen, susko kasko baten, imbulnerable den koraza baten jabea zen; Nueda, bere izean zilarrezko besoa esan nahi du eta Tuaha Dannannn-ean pertenitzen du. Mag Tured-eko lehengo batailan besoa galdu zuenez ezin izan zuenez erreinatu, Diancecht jainkoa zilarrezko beso bat egin zion eta horrela berriro ere errege izateko funzioa eduki zuen eta Tuatha Dé Danann-ak gidatu zituen Mag Tured-eko bigarren batailan; Rhiannon; Gaeseko heroina zen. Amazona bat bezala irudiktazen zuten eta Pwyll hartu zuen seanarra bezala. Bere semea, Pryderi, jaio zen momentuan kendu zioten eta Rhiannon-i leprorati zioten umea galtzearen errua; Gwyddyon; Galesen tradrizioaren heroi famatuena da. Danaren semea eta Lleu Llaw Gyffes-ren aita zen. Antzinako druiden botere magikoen oinordea irudikatzen zuen; Finn Mac Cumail; Azti eta gudaria zen, Cumailen sema eta Ossianem aita zen. Gudari beldurgarria zen eta bere aita gerran hilda mendekatu zuen, Fiana tropa bereragin zuen. Aitzi eta olerkari zen eta olerkariaren hamabi liburuak ezagutzen zituen;Arturo; zelta tradizioaren pertsonai garrantzitsuena da; Merlin; Existentzia errela eduki zuen.

Tradizio-ohikoak: Zelten tradizioen arabera, Ozenaoaren herainditik (más allá), Paraisauen Irlak aurkitzen dira, hemen izaki sobrenaturalak bizi dira. Hemen bakarrik desgraziak eta eskaziak bakarrik aurikitzen dira. Tradizoan bederatzigarren olatua inguru mortala eta Beste Mundua desberdintzen duen frontera da, horren arabera zenbait ritual egiten zuten La Lanzada-ko (Galizia) hondartzan, semea eduki zuten emakumeak bederetzi olatu hurrunez hurren golpeatzen ziren.

Zenbait irla zeuden eta jaietan heroiak eta jainkoak bizi ziren: hauen barruan Anglesey aurkitzen da, Britainako druiden irla sagrada zen, Sicilly irlak, Irla Hebridak, tradizoaren arabera deabruak eta fantasmak bizi ziren eta Skyen Cuchulain heroia Scathach gerlaria hezitu egin zuen.

Gastronomia: Heiza, bereziki basurdearena, eta abere hezkuntza gastronomiaren puntu ahaltsuenak izan ziren.

Zelten herria kostaldearen alboan egon arren, itsasoaren beldur ziren. Ez zioten arrainari, arren ur gezako arraina, izokina, sukaltzen zuten.

Ez zuten sidrarik edaten zeren eta normandoak XIII. mendean importatu zuten. Ardoa eta  Mediterraneoka ardoa. Herri hauek ogigintzak bezala nabarmendu ziren, eta ogia egiteko erabiltzen zuten lehen gaia gari galoa zen.