greziar kultura

---

HISTORIA

Greziar mitologia

Greziar mitologia jainko eta heroi buruzko historiak dira, munduko natura eta jatorriak eta euren gurtzen eta errituen ekintzen  esanahiak. Egungo ikertzaileak mitoengana jo zuten eta aztertu zituzten antzinako Greziako instituzio erlijioso eta politikoei buruz zerbait gehiago jakiteko.Nagusiki antzinako zibilizazio Grekoari buruz , mitoen jatorria hobeto ulertzeko. 

Greziar mitologia kontakizun luzeen bilduman eta irudizko artelanetan datza, margoturiko artelanak eta eskaintzak adibidez. Grekoen mitoak munduko sorrerak eta jainkoen bizitzak eta abenturak kontatzen dituzten. Kontakizun hauek ahozko poetikari esker  eta  greziar literaturari esker ezagutzen dira. Literatur iturri ezagunenak poema epikoak dira , “La Iliada “eta “La odisea” ,Troyako gerratearen inguruan gertaturiko gertaerak azaltzen dira. Homeroren garaiko beste bi poemak,”Teogonia” eta “Los trabajos y los dias”, munduko genesiari buruzko kontakizunak, jainkozko gobernarien oinordetzak, giza aroen oinordetzak, giza tragedien jatorriak eta eskaintzen praktikak azaltzen ditu.

Aurkikuntza arkeologikoak jainko eta heroiei buruzko informazio iturriak dira, objektu askoren dekorazioan agerturik: K.A VIII . mendean zeramikan eginiko diseinu geometrikoetan Troyako eszenak agertze dira. Ondorengo aro arkaiko,

 klasiko eta helenistikoetan Homeroren agerraldi mitologikoak agertzen dira eta beste informazio iturrietatik agerraldi literarioak osatzeko.

Greziar mitologiak eragin handia izan zuen kulturan, artean eta mendebaldeko zibilizazioan, eta mendebaldeko hizkuntzan eta kulturan jarraitzen du eragina izaten. Poeta eta artista askok inspirazioa izan zuten honetan eta egun horrela jarraitzen du izaten.

 

 

Greziako historia

 Antzinako Greziako zibilizazio helenikoa penintsula balkanikoan, Egeo itsasoko irletan eta Anatoliako kostaldetan, egungo Turkian, zehar hedatu zen Helade izena hartuta. Zibilizazio helenikoa edo greziarra kultura kretensean eta mizenikoak dute jatorria..

K.A 2700 inguruan Kretako uhartean Brontze aroko merkataritza‑kultura aberatsa hazi zen. Kultura honek minoikoa edota kretense izena hartzen du.  K.A 1600ean , Akeoak, jatorri indoeuroparreko hizkuntz grekodun herrialdea, Peloponesoko iparekialdean kokatu ziren. Herrialde honek Kretako herrialdea kontrolatzera heldu zen, euren hiririk garrantzitsuena Mizenaz izan zen.

K.A 1200. urtean beste herrialde greziar bat, doriarrak, Grezia konkistatu zuten eta Mizenarrak garaitu zituzten. Toyako gerratea, Homerok bere “Iliada”

 

Korinto dorikoko lehendabiziko hiriak bihurtu ziren. Dorikoekin atzerapen kulturala gertatu zen eta garai honi garai iluna moduan ezagutzen da.

  Doriarren konkistaren ondorioz, Grezia osoko visitas nabarmenki jeitsi zen eta horrela mantendu zen  ehunka urteetan zehar. Izan ere, K.A VIII. Mendetik VI. menderarte, Aro arkaikoa ezagutzen den moduan, Greziak hazkunde handia izan zuen politika, ekonomi eta kultura arloan.  Hazkunde hori posible izan zen hiriaren organizazioari eta Asia txikian eta itsaso beltzean egindako koloniei esker,    Sizilian, Italia eta Frantzia                                                                                                  hegoaldean eta Espainiako ekialdean . Kolonia berriak hiriak bihurtu ziren hiri nagusiarekiko independenteak, baina erlazio erlijiosoak ekonomikoak eta kulturalak mantendurik.  Kolonia hauek Greziako garapen ekonomikoaren faktore garrantzitsuak izan ziren garai honetan. 

  K.A V eta IV. Mendeak hiri estatu independenteen garai gorenena izan zen, zeinetan ageriena Atenas eta Esparta izan ziren.

Esparta , estatu militartatua eta aristokrata, bere boterea konkisten bitartez ezarri zuen eta bere azpi estatuak zorrotz kontrolatzen zituen. Estatu guzti hauek liga batean sartu zituzten euren auso ahulenei. Atikako bateratzea, aldiz, modu baketsuan eta  adostuta Atenaseko zuzendaritza pean.

 Garaiaren hasieran, gerra medikoetan grekoek bateratu ziren pertzak garaitzeko. Garaipenaren ondoren, Atenas Deloseko liga hegemonikoaren potentzia bihurtu zen, Pertzen erasoengandik babesteko sortutako liga. Barne politikan atenastarrak demokrazia indartu zuten, eta kanpo pilotikan Heladeko potentzia politiko‑militarrean bihurtu ziren, eta horrek aurkari mordoa sortu zien. Garai honi Periklesen garai deritzo, bera izan baitzen garai honetan Atenaseko buruzagia.

Perikles boterean zegoenean Panteoia, Erekteiona eta beste hainbat eraikuntza handiak eraiki ziren. Greziar antzerkia bere garairik altuena lortu zuen Esquilo, Sofokles eta Euripidesen antzezlan tragikoen bidez eta Aristotelesen antzezlan komikoekin.

Atenas eta Esparta arteko liskarrak Peloponesoko gerratean bilakatu ziren, non ia greko guztiek parte hartu zuten alde batean edo bestean. Gerratea K.A 404rarte iraun zuen eta amaiera eman zitzaion Espartaren garaipenarekin, zeinek hegemonia indartu zuen Grezia osoan zehar. Makaltasuna eta nahastea aprobetzatuz, Filipo II.a Mazedoniakoa bere erreinua Heladeko botentzia nagusia bihurtu zuen.  Queroneako batailak lortu zuen Atenas eta Teba bateratzea. Filipo II.aren heriotzaren ondoren, bere semea Alejandro Magno, Pertzia konkistatu zuen eta bere ejerzitoa Egipto eta Indiara bideratu zituen izugarrizko inperioa sortuz.

Bere heriotzaren ondoren Babilonian, bere generalen artean banatu ziren bere posesioak.  Alejandrorekin desagertzen zen grekoek antzinako indarra, baina ez bere kultura, zeinek mundu helenistikoa sortu zuen.

 

HIZKUNTZA

 Greko hizkuntza, gaur egun ezagutzen den moduan, bere jatorria antzinako grekoa izan arren, aldaketa asko jaso ditu. Hortik dauden izendapen ezberdinak, antzinako grekoa, erdialdeko grekoa eta greko modernoa. Bere aldaera modernoa Grezia eta Txipreko hizkuntz ofiziala da.

Lausanako itunean agertzen diren komunitateak onarpen pixka batekin gozatzen dute. Beste hizkuntz guztiak ez daukate ofizialtasunik familiarra salbu. Hizkuntz hau 4000 urteko historia du.

Greko modernoa bere aldaki demotikoan hizkuntzarik zabalduena esparru ofizial, hezkuntza edo publikoan, baina aldaki katharevousa ere aurkitu daiteke. Grezian hitz egindako beste hizkuntza batzuk: albaniar, arvanita hizkuntza (albaniar dialekto bat), eslavieramazedonikoa (serbiar dialekto bat), turkoa eta bulgaroa Trazian,  arrumanoa ( errumanierako dialekto bat), romania ( ijitoen herrialdetan zehar zabalduta eta grekoaren dialektoa?, tsakonioa (batzuentzat hizkuntza greko ezberdina, antzinako arkadiotik eratorria).

Grekoa izugarrizko eragina izan du beste hizkuntzetan. Hizkuntz erromantzeetan zuzenean eta latinean Erroma garaian.

 GAUR EGUNGO DIALEKTOAK

 

Pontico‑capadocio : 1921erarte hitz egin da itsaso beltzaren kostaldean (Trapesonten eta Sinopen adibidez), turkiarrengandik grekoek izandako porrota otomanderratik jasotako genozidioak jarraitu zuen, eta ondorioz, estatu grekoek mantendutako lurraldeetan errefuxiatu ziren turkiarrek. Oraindik milaka pertsona dialekto hau hitz egiten dute.

 

Tsaconikoa : Tsaconiako eskualde txikian hitz egindakoa.

 

Grekanikoa : Italiako penintsularen hegoaldean hitz egiten da, hitz egiten dutenen kopurua asko jaitsi da, 5000 pertsona hitz egiten zuten 2006an. Dialekto hau letra latinaz idazten da.

 

Grico edo greko salentinoa : Lecce inguruan hitz egiten da eta baita Tarento hegoaldean. 1900ean biztanleen %80 hitz egiten zuten Grikoa, baina, 2001ean % 30era jaitsi zen. Gaur egun Italiak onartu du gutxiengo hizkuntz moduan.

  ANTZINAKO GREZIAKO ERLIJIOA

Antzinako Greziako erlijioak asko aldatzen zenez esan dezakegu erlijio mota asko egon zirela. Praktika kultural hauek Grezia baino urrunagora zabaltzen ziren, Joniako eta mediterraneoko mendebaldeko greziar kolonien irla eta kostaldeetara ere. Kultua, etruskiar sinesmenak eta erromatar erlijioa. 

Eruditoek uste dute greziar erlijioa Xamanismotik zetorrela. Greziar gizartea egundokoaren guztiz kontrakoa zen. Antzinako Greziaren erlijioan, Aro Arkaikoan sortu ziren sinesmenak eta erritoak.^[2]

Grekoek politeistak ziren: gurtu egiten zioten jainkotasun askori. Gehienbat jainkoei eta heroiei. Naturaz gaindiko botereak zituzten jainko hauek itxura asko izan zezaketen.

 

TRADIZIOAK

 

Herrialde grekoak festa asko egiteko joera izan du bere hasieratik, Grezian festa mota asko daude eta gehienetan dantzak ere egoten dira. Antzinako Greziatik egungo egunetaraino, Greziako festak munduko alaienak eta originalenak dira.

 

Jairik tipikoenak dantzak dira, zeinetan borobilak sortzen dira eta atzamar lodian zapiak lotzen dituzte eta musika tradizionalaren doinuarekin dantzatu egiten dute. Baita ere, oso ezaguna da platerak lurrera botatzea jaia amaitzear dagoenean. Guztiak besarkatu egiten dira borobilean eta hankak erdialdera eramaten dituzte, ondoren,  platerak banandu eta bakoitza erdialdera botatzen ditu.

 

Beste dantza famatu bat Hasapikoa da. Dantza mota hau horrela dantzatu egiten da: eskuak kideen sorbaldetan jartzen dira eta dantzariak eraldatzen dute dantzaren pausuak, sorbaldetan eskuen bidez kolpe bat emanez komunikatzen dira. Dantza honek bi zati ditu: Lasaia, Argos edo Baris edo arina, Grigoros edo Hasaposerviko(normalean banaka dantzatzen da).

Antzina zentzu erlijiosoa zuen. Gizakia naturari egindako ospakizuna zen. Modu biribileko dantza askok hemen dute jatorria.

 

Familia arteko jai horietako bat ahaztezina izan daiteke. Gainera, jai horietan aurki dezakezun arrera ona ez du inolako limiterik.

 

 GREZIAKO GASTRONOMIA

 

Mediterraneoko estiloa da, baina badu Italia, Ekialde Hurbila eta Balkaneko gastronomiako influentzia ere. Egun prestatzen den janaria asko aldatu da Antzinako Greziatik.

 

PLATERAK

 

     JANAURREKOAK

 

Platerik ezagunena mezea da, lehenengo plater talde batzuk ouzerekin serbitzatua normalean. Pita izeneko ogiarekin salsa ezberdinak erabiltzen dira. Eskualde batzuetan ogi sikua jaten da (psximadhi) zein uretan hidratatzen da.

 

Janaurreko batzuk:

 

• Avterrajo: Arrain‑arrautz gazi eta lehorrak
• Tzatziki, pepinoz eta baratxuriz nahastutako jogurta, batzutan saltsa moduan erabiltzen da. Tzatzikia turkiar janaririk dator, internazionalki ezaguna.
• Taramosalata, arraina patata egosiekin edo ogi zatiekin.
• Spanakopita, espinakak pastoz inguratuta
• Tyropita, gazta pastaz inguratuuta
• Spanakotiropites, gazta eta espinakazko enpanadillak.
• Pasroz inguratutako beste elikagai batzuk: kotopita (oilazkoa), hortopita (barazkiak), kreatopita (aragia).
• Gazta frijitua

  

  SOPAK

 

 

·        Fasolada, indabazko sope. Indabaz, tomatez, azenarioz, apioz eta oliba askoz. Sukalde liburu askotan plater greko tradizionala.                  

·        Fakes, dilistako sopa eta normalean ozpinarekin serbitzatzen da.

·        Mageiritsa, gabonetako sopa tradizionala, bildoskiz egina eta Garonazko Igandea baino lehenago jan egiten da.

·        Psarosoupa, arrain sopa. Arrain mota asko eta bazki askorekin ere.

·        Patsas, tripas eginiko sopa.

 

   PLATER FAMATUENAK

 

 

·        Moussaka: Lasagna antzekoa baina pasta erabili beharrean kapak bereizteko berenjenak erabiltzen dira.

·        Gyros, haragia bertikalki egina eta tomatez eta kipulaz.

 

 

Egungo “ Fast food”ak jatorri grekoa du. Egositako edo frijitutako saltxitxak ogitartekoan, patata frijituak tiraka eta saltsa askorekin.

 

 MUSIKA

 

Antzinako Greziatik hartu dugu musika hitza. Eurek mousike deitzen zioten, inspirazioko musa. Mesopotamia eta Egiptotik hartu zituzten euren ideia musikalak. Greziako musika poesian, musikan eta dantzan erabiltzen zen. Greziarrek garrantzi handia ematen zioten musikari. Urtero txapelketak prestatzen zituzten Atenasen. Jendea arropa berezia erabiltzen zuten eta baita ere dantzak zeuden. Grekoek antzerkietan abesten dute eta askotan Dionisio jainkoari festibalak prestatzen zituzten. Instrumentu gehienak Ekialde Hurbiletik ekarritakoak ziren, arpa edo lira, beraiek khitara deitzen ziotena, eta txirula bikoitza aulos izanekoa.

 

 DANTZA

 

Grekoen dantzak bi talde nagusitan bereizten dira: herrialdeko dantzak eta hirialdeko dantzak. Baina gehienak herrialdeko dantzetatik datoz. Dantza hauek ere bitan bereizten dira: folklorean eta herri‑dantzak. Ondoren dantza mota batzuk:

 

• Baidoushka: Pausu txikiz eraturiko serieak dira leku berean edo ezkerrerantz, jarraian eskumarako pausutxoz.
• Tsamiko: Eskuak heldu egiten dira albokoarekin baina buruaren altueran jarri behar dira.
• Zeibekiko: Pausu ia gehienak inprobisatuak dira.